“Ε ΌRNISA CE O SCIDDHO”- «Η όρνιθα και ο σκύλος». Σειρά βιβλίων, στη διάλεκτο των «Γκρεκάνων του Σαλέντο» από τον Καθηγητή Φιλοσοφίας Salvatore Tommasi. Η πρωτοποριακή προσπάθεια, για τη διάσωση της διαλέκτου των Γκρεκάνων, άκρως διδακτική, για τον άνθρωπο της εποχής του κορωναϊού Covid-19.
του Αθανάσιου Χούπη
Άβυσσος η ψυχή του ανθρώπου! Κι ακόμη πιο άβυσσος, η ψυχή του δημοσιογράφου που διαχειρίζεται μια δημοφιλή ιστοσελίδα της Ιταλίας, στις μέρες της πανδημίας του κορωναϊού Covid-19… Όποιο κι αν ήταν «το πρώτο κινούν» της επιλογής, οι «μαυρισμένες» ψυχές των αναγνωστών του site “italiani.it“, δικαίωσαν την επιλογή του, να κάνει κεντρικό θέμα, μια συνέντευξη που πήρε η Simona Rizzo από τον Καθηγητή Salvatore Tommasi. Τον δημιουργό του παιδικού παραμυθιού «Η όρνιθα και ο σκύλος», το οποίο γράφτηκε στη διάλεκτο «Γκρίκο», την οποία μιλούν οι κάτοικοι στην «Γκρέτσια Σαλεντίνα» (στην “Ελλάδα του Σαλέντο” / ιταλιστί, “Grecia Salentina”). Μια περιοχή της νοτιοανατολικής Ιταλίας, που βρίσκεται στη χερσόνησο Σαλέντο, κοντά στην πόλη Λέτσε/Lecce.
Τα Γκρίκο/ “Griko” ή γκρεκάνικα, όπως τα ονομάζουν κάποιοι, είναι η ελληνική, γλωσσική – πολιτιστική κληρονομιά που, αν και υποχωρεί, εξακολουθεί να ζει, να αντιστέκεται στα ελληνόφωνα κέντρα της «Ελλάδος του Σαλέντο», της “Grecia Salentina”, κατά την ιταλική ονομασία της. Η συγκεκριμένη διάλεκτος της ελληνικής, βρίσκεται σήμερα σε ένα κρίσιμο σταυροδρόμι: όντας επί αιώνες, μια προφορική «γλώσσα επικοινωνίας» των Γκρεκάνων του Σαλέντο, ή θα ξεχαστεί, σταδιακά, ή -εφόσον αυτοί που τη μιλούν, θέλουν να διασωθεί- θα πρέπει να μετατραπεί σε γλώσσα, που μπορεί να μεταφερθεί και σε γραπτή μορφή. Διότι, οι δωρικές λέξεις της, οι οποίες μαρτυρούν την αρχαία της προέλευση, οι μεσαιωνικές και νεοελληνικές, αλλά και οι λέξεις από την τοπική ιταλική διάλεκτο της περιοχής, από τη Dialetto Romanzo, είναι βέβαιο πως συνθέτουν ένα ελκυστικό, από κάθε άποψη, γλωσσικό σύνολο.
Στο δίλημμα αυτό, την απάντηση που δίνει η ψυχή των Γκρεκάνων, ανέλαβε να εκφράσει ο Salvatore Tommasi (Σαλβατόρε Τομάσι). Ένας Καθηγητής Φιλοσοφίας και Επιστημών της Εκπαίδευσης, παθιασμένος μελετητής της διαλέκτου Γκρίκο/Griko και συγγραφέας πολυάριθμων δημοσιεύσεων, για τούτη τη διάλεκτο. Στην «Ελλάδα του Σαλέντο», πρώτοι οι νέοι είναι αυτοί που θέλουν, όσο τίποτα στον κόσμο, να κρατήσουν ζωντανή τη γλώσσα που μιλιέται στον τόπο τους, επί πολλούς αιώνες. Αυτήν που άκουγαν στο σπίτι, απ΄ τους γονείς, απ΄ τις γιαγιάδες και τους παππούδες τους, οι οποίοι δεν έπαψαν ακόμη να τη μιλούν, σε όλη την έκταση του Σαλέντο/Salento. Σε αυτή τους την επιθυμία, αλλά και στη φωνή που τον κατηύθυνε, σε όλη τη διάρκεια της μακράς, επιστημονικής του διαδρομής, ανταποκρίθηκε ο Salvatore Tommasi (Σαλβατόρε Τομάσι). Έτσι, αποφάσισε να αφιερωθεί στη συγγραφή εγχειριδίων διδασκαλίας της Γκρίκο/Griko, με τη στήριξη των φορέων της τοπικής δημοκρατίας, στην περιοχή. Η πόλη Καλημέρα/Calimera, αλλά και η Περιφέρεια της Απουλίας/Puglia, στάθηκαν αρωγοί της προσπάθειάς του. Το αποτέλεσμα του μόχθου του, απλά εκπληκτικό! Αφού, τα δικά του κείμενα, η εικονογράφηση του Egidio Marullo και οι γραφιστικές πινελιές του Alberto Giammaruco, συνέθεσαν ένα έργο άκρως ελκυστικό, γι΄ αυτούς που προορίζεται. Για τα παιδιά της «Ελλάδας του Σαλέντο», της “Grecia Salentina”, τα οποία, αν εγκολπωθούν το συγκεκριμένο εργαλείο μάθησης, αποκλείεται να αποκοπούν από τα Γκρίκο/Griko.
Ο συγγραφέας των εγχειριδίων διδασκαλίας των γκρεκάνικων της Απουλίας, όταν η Simona Rizzo τον ρωτά για τη χρησιμότητα της διδασκαλίας των Γκρίκο/griko, απαντά με τρόπο προκλητικό, ότι φαινομενικά είναι άχρηστα!… Ωστόσο, σπεύδει να επισημάνει στη συνομιλήτριά του, την αλήθεια που καθοδήγησε το μόχθο του, λέγοντας: «Η αναζήτηση της “χρησιμότητας” είναι ένα τελείως διαφορετικό ζήτημα, που έπεται του κυρίαρχου θέματος, που είναι η ανάγκη μας να βρούμε τις ρίζες μας, να αναδείξουμε την ταυτότητά μας. Τα Γκρίκο/Griko, ως ομιλούμενη γλώσσα, που χρησιμοποιείται στην επικοινωνία και μεταδίδεται ως μητρική γλώσσα, έχουν απαντήσει σε αυτό το ερώτημα. εδώ και αιώνες: Η αναγκαιότητα της διάσωσής τους έχει απαντηθεί από κοινότητες των Γκρεκάνων της Απουλίας, χωρίς αμφιβολίες και αστερίσκους. Κι επειδή θέλουμε να διατηρήσουμε τούτη τη διάλεκτο, ως στοιχείο ταυτότητας, ως ένα σημάδι, ένα ζωηρό ίχνος της ιστορίας μας, ο μόνος τρόπος είναι η διδασκαλία τους!».
Ο Salvatore Tommasi δεν έχει την παραμικρή αμφιβολία, για τη σημασία της απόφασης, δικής του και των φορέων της Περιφέρειας του ιταλικού νότου: «Στο εξής, οι λέξεις, οι δομές και οι κανόνες αυτής της γλώσσας, πρέπει να μαθαίνονται με επίσημο και προγραμματισμένο τρόπο». Όπως επισημαίνει, οι Γκρεκάνοι της εν λόγω περιοχής έχουν απαντήσει στο κρίσιμο ερώτημα-πρόκληση, που τους θέτει η ίδια η ζωή τους. Και το ερώτημα είναι απλό και ξεκάθαρο: «Θέλουμε να διαφυλάξουμε την υπερήφανη ταυτότητά μας, όπως τη διατήρησαν οι προηγούμενες γενιές; Ή προτιμούμε να την ξεφορτωθούμε;». Την απάντηση σ΄ αυτό, τη δίνει η λαλιά που ακούς ακόμη, στους δρόμους, στις κοινωνικές συναναστροφές τους, στα σπίτια τους. Οπότε, η επίπονη προσπάθεια του Salvatore Tommasi και των καλλιτεχνών, οι οποίοι μοιράστηκαν το ίδιο όραμα, σίγουρα απαντά σε μια διαπιστωμένη κοινωνική απαίτηση.
Πρόσφατα, ο Καθηγητής Φιλοσοφίας και Επιστημών της Εκπαίδευσης, παρουσίασε, με δικαιολογημένη υπερηφάνεια και ικανοποίηση, τον τρίτο τόμο της προσπάθειάς του. Ένα εγχειρίδιο διδασκαλίας των Γκρίκο/Griko, που προορίζεται για παιδιά. Για το εγχείρημά του, μιλώντας στην Simona Rizzo, λέει πως, «η έκδοση και κυκλοφορία ενός εγχειριδίου για παιδιά, με στόχο την εκμάθηση της διαλέκτου Γκρίκο/Griko, είναι συνέπεια της συλλογιστικής που στάθηκε η αφορμή της προσπάθειας. Τα Γκρίκο/Griko δεν μπορούν να διδαχθούν χωρίς τα κατάλληλα εργαλεία. Έγινε κάποια προσπάθεια στο παρελθόν, αλλά κατά τρόπο κατακερματισμένο, αποσπασματικό και τελικά αντιπαραγωγικό. Το γεγονός ότι είναι μια «φτωχή» γλώσσα δεν σημαίνει ότι μπορεί και να διδαχθεί, χωρίς επαρκή προετοιμασία και οργάνωση. Το εγχειρίδιο αυτό προσπαθεί να οργανώσει τη γλώσσα μας, έτσι ώστε να μπορεί να διδαχθεί. Διότι, οι τρεις τόμοι που κυκλοφόρησαν, μέχρι στιγμής, περιγράφουν τη διάλεκτο, σε όλες τις γραμματικές και συντακτικές της δομές».
Εκείνο που εκπλήσσει ευχάριστα, όσους φυλλομέτρησαν το αποτέλεσμα της κοπιώδους προσπάθειας του Salvatore Tommasi, νέους και μεγαλύτερους, είναι το γεγονός ότι, κατόρθωσε -μέσα απ΄ τις σελίδες των βιβλίων του- να αποδώσει πρωτίστως την κουλτούρα, την ψυχή των Γκρεκάνων της Απουλίας. Στηρίχτηκε στη γνώση, στην καίρια χρήση των λέξεων, αλλά και στις ιστορίες, που μεταδίδονται από στόμα σε στόμα, οι οποίες συνιστούν, για όλους τους Γκρεκάνους, το αξιακό, πνευματικό και πολιτιστικό φορτίο του τόπου τους. Έτσι, με τον τελευταίος τόμο της δουλειάς του, ο οποίος είναι το επιστέγασμα μιας προσπάθειας που ξεκίνησε πριν από περίπου δέκα χρόνια, ο Tommasi παρουσιάζει και μια επισκόπηση των τόπων και των παραδόσεων ολόκληρης της «Ελλάδας του Σαλέντο», της “Grecia Salentina”.
Ο Salvatore προβληματίστηκε πολύ, σε ό,τι αφορά στις μεθόδους, με τις οποίες θα μπορεί να διδάσκεται μια διάλεκτος, η οποία ουσιαστικά «ξαναγεννιέται» μέσα από τα βιβλία του, με βάση πρωτίστως την προφορική παράδοση του τόπου. Κατέληξε στο συμπέρασμα ότι, μόνο αν η φρεσκάδα και η αμεσότητα της προφορικής παράδοσης, ξεχειλίζει απ΄ τις σελίδες των εγχειριδίων του, θα έχουν την τύχη που οραματίστηκε. Γι΄ αυτό από την πρώτη έως την τελευταία σελίδα τους, όλα έχουν οικοδομηθεί πάνω σε ένα γερό θεμέλιο: Δίνονται μέσα από έναν ελκυστικό, ενίοτε και διασκεδαστικό διάλογο. Σε κάθε κεφάλαιο του βιβλίου, ο εισαγωγικός διάλογος, που είναι αυτός που προτείνει τις γλωσσικές δομές, που θα πρέπει να ανακαλύψει και να μάθει ο αναγνώστης του, έχει πρωταγωνιστές δύο συμπαθή ζώα: Μια όρνιθα και ένα σκυλί, εξ ου και ο τίτλος του βιβλίου.
Είναι χαρακτηριστικό ότι, από το πόνημα του Salvatore Tommasi, όχι τυχαία αλλά από συνειδητή επιλογή, λείπουν οι εκτενείς αναφορές στη σύγχρονη πραγματικότητα. Ο ίδιος σημειώνει ότι, «τα Γκρίκο/Griko διατηρήθηκαν, διασώθηκαν, σε μια περιοχή κατά βάση αγροτική. Ένιωσα, λοιπόν, πως πρέπει να σεβαστώ αυτό, το ιδιόμορφο χαρακτηριστικό. Γι’ αυτό, στα βιβλία υπάρχουν -στοχευμένα- ορισμένες μόνο πτυχές, από τον κόσμο του σήμερα. Μιλάμε για τη θάλασσα, την ύπαιθρο, την οικογένεια, την αγάπη, δεν μιλάμε για το διαδίκτυο και τα κινητά τηλέφωνα».
Όταν η Simona Rizzo τον ρωτά για τα μελλοντικά, ερευνητικά του σχέδια, ο Tommasi απαντά αυθόρμητα: «Δεν θεωρώ τον εαυτό μου «μελετητή» ή «ερευνητή», αλλά απλώς ένα άνθρωπο που καταθέτει προσωπική μαρτυρία! «Είναι η μητρική μου γλώσσα!» λέει με περηφάνεια και προσθέτει: «Αυτό που έκανα ήταν να βάλω τις επαγγελματικές μου γνώσεις και δεξιότητες στην υπηρεσία των Γκρίκο/Griko, ειδικά ως δάσκαλος, για να προσφέρω στις νέες γενιές. Ένιωσα ότι ήταν απαραίτητο να συνεχίσω το έργο που ανέλαβε ο Vito Domenico Palumbo πριν από περισσότερο από έναν αιώνα».
Για όλους εμάς, που δεν γνωρίζουμε, αν και θα ΄πρεπε, ποιος ήταν ο άνθρωπος που, με το «προδρομικό» έργο του, ενέπνευσε τον Salvatore Tommasi, αρκεί να αναφερθεί ότι, στον Vito Domenico Palumbo οι Γκρεκάνοι χρωστούν τη μεγαλύτερη συλλογή ποιημάτων, τραγουδιών, παιδικών διηγήσεων, στη γλώσσα Γκρίκο/Grikο, γεγονός που στάθηκε αρκετό για να κρατήσουν ζωντανές τη διάλεκτο και την κληρονομιά τους, ίσαμε σήμερα. Κι εμείς, ως ιστορική του πατρίδα, του οφείλουμε όσα διέσωσε, μέσα από πονήματά του, δημοσιευμένα στα περιοδικά «Μουσείο», «Παρνασσός», «Αθηνά» και «Φιλόλογος», όσα χρόνια σπούδασε, με ιταλική υποτροφία, στην Ελλάδα. Αλλά και όσα έφερε κατόπιν στο φως της δημοσιότητας, μέσω της αρθρογραφίας του στα έγκυρα έντυπα, “Allgemeine Zeitung”, «Απουλία» και “L’ Illustrazione Italiana” . Μέγα μέρος από τα χειρόγραφα του Vito Domenico Palumbo, παραμένει αδημοσίευτο, μέχρι και σήμερα, αν και συνιστά μια ανεκτίμητη κληρονομιά, για τις κοινότητες των Ελλήνων της «Μεγάλης Ελλάδας», για όλο τον Ελληνισμό, που κάποτε θα πρέπει να αναδειχτεί συνολικά.
Όσοι απέμειναν, στο νότο της Ιταλίας, απόγονοι των ελληνικών αποικιών της αρχαιότητας, της «Μεγάλης Ελλάδας» (Magna Graecia), αλλά και των κατοπινών, των Βυζαντινών κατοίκων της νότιας Ιταλίας, στις Κοινότητες Καλημέρα (ιταλιστί Calimera), Μαρτάνο (Martano), Καστρινιάνο ντε Γκρέτσι (Castrignano dei Greci), Κοριλιάνο ντ’ Οτράντο (Corigliano d’ Otranto), Μαλπινιάνο (Melpignano), Σολέτο (Soleto), Στερνάτια (Sternatia), Ζολίνο (Zollino), Μαρτινιάνο (Martignano), Καρπινιάνο Σαλεντίνο (Carpignano Salentino) και Κουτροφιάνο (Cutrofiano), έχουν πλέον σύγχρονα «εργαλεία» προς αξιοποίηση, με στόχο να κρατήσουν ζωντανή τη διάλεκτο Γκρίκο/Grikο. Είναι τα έργα του Καθηγητή Salvatore Tommasi. Ο χρόνος θα δείξει αν το αποτέλεσμα των προσπαθειών που εκδηλώνονται τα τελευταία χρόνια στην «Ελλάδα του Σαλέντο», στην “Grecia Salentina”, θα τον κατατάξει στους μεγάλους των Γκρεκάνων, δίπλα απ΄ τον Vito Domenico Palumbo, όπως ο ίδιος επιθυμεί και εύχεται, ή θα του επιφυλάξει ένα «ιστορικό στασίδι», δίπλα από τον … Cervantes/ Θερβάντες, όπως σημειώνει χαρακτηριστικά, εννοώντας ότι ξορκίζει το φάντασμα του Don Quixote/Δον Κιχώτη!…
Ευελπιστούμε να συμβεί το πρώτο, με την αξιοποίηση της εκπληκτικής δουλειάς του Salvatore Tomassi, καθώς και με τη συνδρομή της μουσικής και της ποίησης των Γκρεκάνων. Εκείνων των στοιχείων, δηλαδή, τα οποία δεν έπαψαν ποτέ να αξιοποιούν οι ελληνόφωνοι της κάτω Ιταλίας,. Μην ξεχνάμε άλλωστε, πως σ΄ αυτά οφείλει τη διατήρησή της, η διάλεκτος των Γκρίκο/Grikο, ακόμη και την περίοδο που οι μειονοτικές διάλεκτοι είχαν τεθεί εκτός νόμου, την εποχή του δικτάτορα Μουσολίνι.
Σε κάθε περίπτωση, πάντως, η Πίστη και ο Αγώνας, για τη διατήρηση της γλωσσικής, πνευματικής και πολιτιστικής κληρονομιάς, της ταυτότητας των Ελλήνων της κάτω Ιταλίας, είναι βέβαιο πως έχει να πει πολλά και άκρως διδακτικά, την εποχή της πανδημίας του κορωναϊού Covid-19, σε όλη την ανθρωπότητα!..
