Στην ιστορική κοινότητα του Μελένικου, τόπος εξορίας Βυζαντινών πριγκίπων και απόρθητο φρούριο στη σκιά των ορεινών όγκων είναι αφιερωμένος ο Ε’ κύκλος της εκπομπής της Φωνής της Ελλάδας «Των Ελλήνων οι κοινότητες». Ακούστε το πρώτο επεισόδιο, που μεταδόθηκε στις 23 Απριλίου 2021.
Η Οθωμανική κατάκτηση των Βαλκανίων τον 14ο-15ο αιώνα είχε ως αποτέλεσμα μια μακρά περίοδο παρακμής, αλλά το Μελένικο ήταν για μια ακόμη φορά μια ευημερούσα πόλη το 17ο και 18ο αιώνα, χάρις στην παραγωγή καπνού και κρασιού, που εξαγόταν, κυρίως στην Αγγλία και στην Αυστρία. Την εποχή αυτή το Μελένικο ήταν επίσης κέντρο καλλιτεχνίας, ιδιαίτερα εκκλησιαστικής διακόσμησης και ξυλογλυπτικής. Την περίοδο αυτό συντάχθηκε και ένα μοναδικό κείμενο, υπόδειγμα της αντίληψης των Ελλήνων για την κοινοτική διοίκηση, το «Κοινόν του Μελένικου».
Οι Έλληνες κάτοικοι του Μελένικου συμμετείχαν στην Ελληνική Επανάσταση του 1821 με κυριότερους αγωνιστές τους Αναστάσιο Πολυζωίδη και τον οπλαρχηγό Διονύσιο Ζάνο, καθώς επίσης και στη Μακεδονική επανάσταση του 1878, ζητώντας επίμονα οπλισμό από το Ελληνικό προξενείο Θεσσαλονίκης.
Το Μελένικο καταλήφθηκε από τον Αυτοκρατορικό Ρωσικό Στρατό κατά το Ρωσοτουρκικό Πόλεμο του 1877 – 1878, αλλά επιστράφηκε στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σύμφωνα με τη Συνθήκη του Βερολίνου. Η πόλη ήταν το κέντρο ενός «καζά» στο σαντζάκι των Σερρών της Επαρχίας της Θεσσαλονίκης ως Μελένικο μέχρι το 1912. Κατά τον Α΄ Βαλκανικό Πόλεμο η πόλη τελικά ενσωματώθηκε στη Βουλγαρία. Στα τέλη του 18ου αιώνα η πόλη είχε 1.300 σπίτια, 70 εκκλησίες και πληθυσμό 20.000 κατοίκων αλλά μια πυρκαγιά την κατέστρεψε σε μεγάλο βαθμό.
Όταν οι Έλληνες υποχρεώθηκαν να εγκαταλείψουν τη γενέθλια πόλη τους άνοιξαν τις κάνουλες των βαρελιών με το κρασί για να μην πέσει στα χέρια των Βουλγάρων και εκείνο ξεχύθηκε στα πέτρινα καλντερίμια. Ήταν η μέρα που το «μαύρο διαμάντι» των Βαλκανίων ή η «μικρότερη πόλη στη γη» άλλαζε χέρια και πολιτισμική ταυτότητα.
Έρευνα-παρουσίαση: Θωμάς Σίδερης